Νίκος Τζιανίδης
Τον άνθρωπο που διέσωσε 300.000 πρόσφυγες από τη θηριωδία των Τούρκων στη Σμύρνη ουδείς τον θυμάται σήμερα, τουλάχιστον στην Ελλάδα!
Τέτοιες μέρες ήταν· στου φθινοπώρου το έμπα. Πριν από 103 χρόνια ξεριζώθηκε με τρόπο απεχθή η καρδιά του Ελληνισμού που χτυπούσε στα μικρασιατικά παράλια. Μικρασιατική Καταστροφή και πάνω από ένα εκατομμύριο κυνηγημένοι πρόσφυγες ξεβράστηκαν από την Ιστορία στις ελλαδικές ακτές… Τα περισσότερα είναι γνωστά: σφαγή, φωτιά, εξανδραποδισμοί, οιμωγές και πόνος άφατος. Πόλεμος, με μια λέξη πολύ ουσιαστική!
Καταστροφή της Σμύρνης: Ο Έλληνας που πόνεσε τους Μικρασιάτες περισσότερο κι από τους Τούρκους – Ο ανώτατος διοικητής που εγκατέλειψε πρώτος τη μαρτυρική πόληΚάποιες «λεπτομέρειες» παραμένουν ακόμα- 100 χρόνια μετά- ανεξιχνίαστες: ο ρόλος επιφανών πολιτικών της εποχής (του Βενιζέλου για παράδειγμα), το πώς κατέρρευσε το μέτωπο κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, που είχε αρχίσει με επιτυχίες· οι διπλωμάτες έχασαν τον πόλεμο ή οι στρατιωτικοί; Κι αν όλα τούτα τα γεγονότα παραμένουν μαραμένα σε ομιχλώδες έδαφος, υπάρχουν κάποια πρόσωπα που άνθισαν τότε, όμως κι αυτά ξεράθηκαν απ' την αναβροχιά του χρόνου…
Έχετε διαβάσει για κάποιον Έιζα Τζένινγκς;
Συνωστισμός λησμονιάς...
Σε σχολικά εγχειρίδια δεν θα τον βρείτε πουθενά· αντίθετα θα διαβάσετε περί «συνωστισμού» στο λιμάνι της Σμύρνης… Αυτοί είμαστε: επιλήσμονες και υψηλής μεταδοτικότητας αδιάφοροι! Έιζα Τζένινγκς, λοιπόν και θα ψάξετε πολύ για να μάθετε πως ήταν αμερικανός μεθοδιστής πάστορας (αποτυχημένος κατά τους ομοεθνείς του) και μέλος της Χριστιανικής Αδελφότητας Νέων (Y.M.C.A. – Young Men’s Christian Association), που με ενέργειές του διασώθηκαν περίπου ένα τέταρτο του εκατομμυρίου πρόσφυγες από τη Σμύρνη!
Ως υπεύθυνος της YMCA στη Σμύρνη. Ο Τζένινγκς, παρείχε καταφύγιο σε Χριστιανούς που πάσχιζαν να γλυτώσουν από τους Τούρκους και τον Σεπτέμβριο προσπάθησε να βρει πλοία για να εκκενώσει ασφαλώς τους πρόσφυγες. Ο αμερικανός πάστορας πλησίασε στο γαλλικό ατμόπλοιο «Pierre Lotti» και ζήτησε βοήθεια, όμως του την αρνήθηκαν. Στη συνέχεια επισκέφθηκε ένα μεγάλο ιταλικό φορτηγό πλοίο, το «Constantinapoli», και ρώτησε τον καπετάνιο του αν θα μπορούσε να δεχτεί πρόσφυγες στο καράβι του· αρχικά του αρνήθηκαν, αλλά τελικά διαπραγματεύτηκε να πληρώσει εκείνος για τη μετάβαση 2.000 προσφύγων στη Μυτιλήνη 5.000 λίρες και έταξε και ακόμα 1.000 λίρες στον πλοίαρχο· οι Ιταλοί δέχτηκαν.
Ο Τζένινγκς έλαβε άδεια από τις τουρκικές αρχές και τον ιταλό πρόξενο, αλλά όταν ήρθε η ώρα να μετακινήσει τους Έλληνες, βρήκε απέναντί του παρατεταγμένους τούρκους στρατιώτες για να εμποδίσουν κάθε άνδρα που μπορούσε να πολεμήσει, να φύγει· μόνο γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι επιτράπηκε να αποπλεύσουν.
Ο στόλος ο ελληνικός στη Μυτιλήνη
Λίγο πριν φύγει από το λιμάνι της Σμύρνης, ο Τζένινγκς ενημερώθηκε από τον κυβερνήτη του αμερικανικού πολεμικού πλοίου USS Edsall, Χάλσι Πάουελ, ότι είχε δοθεί άδεια από τον Κεμάλ για την είσοδο ελληνικών πλοίων στο λιμάνι της Σμύρνης. Ο Πάουελ εξουσιοδοτούσε, επίσης, τον Τζένιγκς, να συνοδεύσει τους πρόσφυγες στο λιμάνι της Μυτιλήνης, να τους αποβιβάσει με ασφάλεια και να τους παραδώσει στον Ερυθρό Σταυρό. Φτάνοντας στη Μυτιλήνη, ο Τζένινγκς είδε ότι το μεγαλύτερο μέρος του στόλου που είχε εκκενώσει τον ελληνικό στρατό από τη Σμύρνη ελλιμενιζόταν εκεί· πλησίασε τον Έλληνα γενικό διοικητή, στρατηγό Αθανάσιο Φράγκου, και ρώτησε αν τα πλοία του θα μπορούσαν να πλεύσουν προς τη Σμύρνη. Ο Στρατηγός ήταν πρόθυμος να δανείσει έξι πλοία, υπό την προϋπόθεση ότι θα είχε γραπτή εγγύηση ότι θα προστατεύονταν και θα τους επιτρεπόταν να επιστρέψουν.
Ο Έιζα Τζένινγκς παρέδωσε τους 2000 πρόσφυγές του στους έλληνες αξιωματούχους και επέστρεψε ταχύτατα στη Σμύρνη, κάνοντας το ταξίδι σε λιγότερο από τρεις ώρες. Ζήτησε και έλαβε γραπτή δήλωση από τον πλοίαρχο Χάλσι Πάουελ και επέστρεψε στη Λέσβο και στον στρατηγό Φράγκου.
«Ποιος είναι αυτός ο Τζένιγκς;»
Το πρωί, περπατώντας νευρικά, στην προκυμαία της Μυτιλήνης, ο Τζένινγκς είδε ένα οικείο σουλούπι καραβιού, κάτι που έμοιαζε με αμερικανικό θωρηκτό· ήταν το «ΚΙΛΚΙΣ», αρχικά «USS Mississippi», που είχε πουληθεί στην Ελλάδα και χρησιμοποιήθηκε κατά την εκκένωση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία. Ο κυβερνήτης του «ΚΙΛΚΙΣ», πλοίαρχος Ιωάννης Θεοφανίδης, ήταν πρόθυμος να συνεργαστεί: συνέταξε τηλεγράφημα προς τις Αρχές των Αθηνών, στο οποίο έγραφε: «Στο όνομα της ανθρωπότητας, στείλτε είκοσι πλοία που βρίσκονται τώρα σε ακινησία εδώ για να εκκενώσουν τους λιμοκτονούντες έλληνες πρόσφυγες από τη Σμύρνη χωρίς καθυστέρηση». Υπογραφή: «Έισα Τζένινγκς, αμερικανός πολίτης»!
Η απάντηση έφθασε σχεδόν αμέσως: «Ποιος είναι αυτός ο Τζένιγκς;»… Όταν διευκρινίστηκαν οι λεπτομέρειες, το επόμενο μήνυμα ανέφερε ότι ο Έλληνας Πρωθυπουργός είχε συγκαλέσει συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου και ζητούσε να πληροφορηθεί ποια προστασία μπορούσε να προσφέρει ο κ. Τζένινγκς στα ελληνικά πλοία. Ο Τζένινγκς απάντησε ότι αμερικανικά αντιτορπιλικά θα τα συνόδευαν μέσα και έξω από το λιμάνι της Σμύρνης.
Στη συνέχεια, ο Τζένινγκς ρωτήθηκε: «Θα προστατεύσουν τα αμερικανικά αντιτορπιλικά τα ελληνικά πλοία εάν οι Τούρκοι επιχειρήσουν να τα καταλάβουν;».
Ο Τζένινγκς δεν μπορούσε να προσφέρει καμία τέτοια εγγύηση, αλλά απάντησε: «Δεν υπάρχει χρόνος για να συζητήσουμε τέτοιες λεπτομέρειες. Η δεδηλωμένη εγγύηση θα πρέπει να είναι ικανοποιητική».
Η απειλή έπιασε τόπο...
Η Ελληνική Κυβέρνση- θα ανατρεπόταν τέσσερις ημέρες αργότερα- έκρινε τις εγγυήσεις του Τζένινγκς ανεπαρκείς.
Στις τέσσερις το απόγευμα του Σαββάτου 23 Σεπτεμβρίου, με τις διαπραγματεύσεις σε αδιέξοδο, ο Τζένινγκς τηλεγράφησε στο Υπουργικό Συμβούλιο ότι εάν δεν λάμβανε ευνοϊκή απάντηση μέχρι τις έξι το απόγευμα, θα τηλεφωνούσε με ανοιχτή γραμμή, χωρίς κωδικό, ώστε το μήνυμα να μπορεί να ληφθεί από οποιονδήποτε στην περιοχή, για να γίνει σαφές ότι οι τουρκικές αρχές είχαν δώσει την άδειά τους, ότι το αμερικανικό ναυτικό είχε εγγυηθεί προστασία και ότι η Ελληνική Κυβέρνηση δεν επέτρεπε στα ελληνικά πλοία να διασώσουν Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες που τους περίμενε βέβαιος θάνατο.
Λίγο πριν τις 18:00 ήρθε η απάντηση: «Όλα τα πλοία στο Αιγαίο τέθηκαν υπό τις εντολές σας για την απομάκρυνση προσφύγων από τη Σμύρνη». Ο Τζένινγκς είχε διοριστεί... Ναύαρχος ολόκληρου του ελληνικού στόλου!
Ο Πλοίαρχος του «ΚΙΛΚΙΣ» ζήτησε διαταγές από τον νέο του διοικητή, αλλά ο Τζένινγκς δεν γνώριζε τίποτα από πολεμικά καράβια· συγκάλεσε συνάντηση των πλοιάρχων των μεταγωγικών στο «ΚΙΛΚΙΣ» και διέκρινε ότι 12 πλοία μπορούσαν να είναι έτοιμα μέχρι τα μεσάνυχτα. Στη συνέχεια, ο Τζένινγκς συνειδητοποίησε ότι ένας Ναύαρχος έπρεπε να έχει και ναυαρχίδα · επέλεξε το πλοίο «Προποντίς», κυρίως επειδή ο κυβερνήτης του μιλούσε λίγα αγγλικά.
Με σημαία των ΗΠΑ
Μέχρι τα μεσάνυχτα όλα ήταν έτοιμα. Ο Τζένινγκς διέταξε να υποσταλεί η ελληνική σημαία, να υψωθεί στη θέση της αμερικανική και να υψωθεί σημαία σήματος που σήμαινε «ακολουθήστε με»· ανέβηκε στη γέφυρα και διέταξε: «πρόσω ολοταχώς»!
Στις 24 Σεπτεμβρίου διασώθηκαν οι πρώτοι πρόσφυγες: ηλικιωμένοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Στις 26 Σεπτεμβρίου, ο Τζένινγκς επέστρεψε με 17 πλοία. Μέχρι την 1η Οκτωβρίου, 180.000 πρόσφυγες είχαν διακινηθεί από τη Σμύρνη στη Μυτιλήνη, με το τελευταίο πλοίο να αναχωρεί έξι ώρες πριν από την προθεσμία που είχαν θέσει οι Τούρκοι.
Οι Αμερικανοί και οι Συμμαχικοί διοικητές κατάφεραν να πείσουν τους Τούρκους να παρατείνουν την προθεσμία κατά οκτώ ακόμη ημέρες, ώστε τα βρετανικά και ελληνικά πλοία να μπορέσουν να εκκενώσουν και τα κοντινά λιμάνια. Οι περισσότεροι πρόσφυγες παραλήφθηκαν από τις ακτές των Βουρλών, του Τσεσμέ και του Αϊβαλί, όπου περίμεναν επί δύο εβδομάδες. Ο συνολικός αριθμός των διασωθέντων του Τζενινγκς έφθασε πάνω από 250.000 άνθρωποι! Σήμερα αν ρωτήσεις κάποιον στην Ελλάδα: ποιος ήταν ο Έιζα Τζένινγκς, θα εισπράξεις σιωπή…
Ποιος ήταν ο Τζένινγκς
Ο Έισα Κεντ Τζένινγκς ήταν το δεύτερο από τα έξι παιδιά του Χάιραμ Τζένινγκς και την Έμμα Κάρβι που γεννήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου του 1877 στο Γουέμπστερ, στην κομητεία Μονρόε της Νέας Υόρκης. Το 1904, ο Έισα διαγνώστηκε με τη νόσο Pott (φυματιώδης σπονδυλίτις)· οι δικοί του πίστευαν ότι δεν θα επιβίωνε. Κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και με την είσοδο των Ηνωμένων Πολιτειών στα ευρωπαϊκά πεδία των μαχών, ο Έισα κατατάχθηκε στον Ερυθρό Σταυρό και υπηρέτησε στη Γαλλία μέχρι το τέλος του Μεγάλου Πολέμου. Οι εμπειρίες του στον Ερυθρό Σταυρό του άνοιξαν την πόρτα για μια θέση στην YMCA. Και κάποτε φθάνει στη Σμύρνη, η οποία εκείνη την εποχή ήταν, βασικά, χριστιανική. Μετά 14 ημέρες αφότου ο Έισα και η οικογένειά του έφτασαν στη Σμύρνη, ο τουρκικός στρατός εισέβαλε στην πόλη. Ο ελληνικός στρατός υποχώρησε γρήγορα, αφήνοντας 350.000 Έλληνες, Αρμένιους και Εβραίους πρόσφυγες εγκλωβισμένους.
Ο Έισα έστειλε την οικογένειά του στις ΗΠΑ και παρέμεινε στη μικρασιατική πολιτεία για να δει πώς θα μπορούσε να βοηθήσει. Και βοήθησε με κίνδυνο της ζωής του! Εκατοντάδες χιλιάδες τρομαγμένοι-κυνηγημένοι άνθρωποι αφέθηκαν να πεθάνουν στην προκυμαία της Σμύρνης. Πείνα, δίψα και ασθένειες βοηθούσαν ανελέητα το έργο των Οθωμανών.
Δεν υπήρχαν διαθέσιμα πλοία ή πρόθυμοι κυβερνήτες να αγνοήσουν την ουδετερότητα και να μεταφέρουν ανθρώπους από τη Σμύρνη. Τότε, ο Τζένινγκς, ο οποίος είχε στήσει έναν πρόχειρο σταθμό πρώτων βοηθειών για τις εγκύους σε ένα σπίτι στην προκυμαία, ανέλαβε δράση. Αργότερα θα πει: «ένοιωσα το χέρι του Θεού στον ώμο μου».
Τιμήθηκε από τους Έλληνες, αλλά...
Το 1922, ο Έισα Κεντ Τζένινγκς τιμήθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση για το έργο του στην παροχή βοήθειας στους Έλληνες πρόσφυγες της Μικράς Ασία. Ο καθηγητής δημοσιογραφίας στο College of Communication, Lou Ureneck, αφιέρωσε τέσσερα χρόνια ερευνώντας την ιστορία του Έισα Τζένινγκς· γράφει στο βιβλίο του «The Great Fire: One American's Mission to Rescue Victims of the 20th Century's First Genocide»: «Αναρωτιόμουν, ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος. Έσωσε πολλές ζωές και μου φάνηκε ως μια από τις σπουδαίες άγνωστες πτυχές της αμερικανικής ιστορίας». Οι Αμερικανοί τον θεωρούν «ιστορία» τους, εμείς;
Στις 27 Ιανουαρίου του 1933, ο Έισα βρισκόταν στην Ουάσιγκτον για να συσκεφθεί με Τούρκους αντιπροσώπους, αλλά κατέρρευσε ενώ περπατούσε σε δρόμο κοντά στον Λευκό Οίκο· πέθανε καθ' οδόν προς το νοσοκομείο. Ο Έισα Τζένινγκς και η σύζυγός του Άμου είναι θαμμένοι στο Κοιμητήριο του Κλίβελαντ Βίλατζ στο Κλίβελαντ, στην κομητεία Όσβεγκο της Νέας Υόρκης.
Στην Ελλάδα, ο άνθρωπος που διέσωσε κάπου 300.000 ανθρώπους από βέβαιη σφαγή, είναι θαμμένος στον δυσθεώρητο σωρό της λήθης και της αμεριμνησίας… Και για να μην λαϊκίζουμε: στον Βόλο, στην πλατεία Ρήγα Φεραίου, στον προαύλιο χώρο του Δημαρχείου υπάρχει (οιονεί ταφικό) μνημέιο για τον Έιζα Τζένινγκς με τη φωτογραφία του σε φόντο από την καιομένη Σμύρνη και τη φράση: «Ο σωτήρας 300.000 Ελλήνων στη Σμύρνη το 1922. “… μέσα στην καρδιά κάθε ανθρώπου κοιμάται ένα λιοντάρι…” Κάτι είναι κι αυτό!
